“De eerste woorden die ik leerde lezen en schrijven waren: ‘we houden van China, we houden van de Partij’”

Shenglan Zhou, 31, Chinees, is universitair docent aan de FCH-Católica en onderzoeker naar propaganda en nationalisme in het Chinese onderwijssysteem. Ze promoveerde in de communicatiewetenschappen aan de Katholieke Universiteit van Portugal. Sinds 2017 is ze docent aan de masteropleiding Aziëstudies aan de Faculteit der Geesteswetenschappen en onderzoeker aan het Centrum voor Communicatie- en Cultuurstudies. Haar belangrijkste onderzoeksinteresses zijn propaganda en nationalisme in Aziatische onderwijssystemen. Ze heeft publicaties geschreven over de commercialisering en mediatisering van romantische relaties in het hedendaagse China en over nationalistische propaganda in het Chinese onderwijssysteem.

Na je afstuderen in Portugese studies aan een Chinese universiteit besloot je te promoveren en je in Portugal te vestigen. Waarom?

Het was mijn beslissing. De werkomgeving in China beviel me niet zo goed. Ik besloot door te studeren en kwam naar Lissabon, naar de Katholieke Universiteit, om een master in Aziëstudies te volgen. Ik rond mijn doctoraat in communicatiewetenschappen af in 2023. En we behouden de master in Aziëstudies.

Hoeveel jaar bestaat Portugal al?

Al met al is het 11 jaar geleden.

En hoe was het om in China te werken?

In het vierde jaar van mijn studie moesten we stage lopen. Mijn stage was bij de Portugese afdeling van China Radio International, de organisatie voor buitenlandse propaganda. Destijds begreep ik er nog niet zoveel van. Ik dacht dat ik nieuws over China zou schrijven. Maar op mijn allereerste dag werd ik bij de poort tegengehouden door twee gewapende bewakers. De in- en uitgangscontroles waren streng. Toen ik begon met werken, gaf de redacteur me een aantal documenten om van het Chinees naar het Portugees te vertalen. De inhoud was al compleet. We hadden er in principe geen controle over. Het waren richtlijnen van de Centrale Propaganda Dienst (CPD). En onze taak was blijkbaar het vertalen van officieel nieuws.

Had de Centrale Afdeling Propaganda toen de volledige nieuwsstroom in handen?

In China hebben we staatsmedia, -agentschappen en -televisiestations, maar zelfs zogenaamde private media zijn voor hooguit 49% in particulier bezit. De staat controleert alles.

Dit moet ervoor zorgen dat China een goede reputatie in het buitenland heeft. Maar China heeft een politiek litteken dat zijn internationale reputatie aanzienlijk heeft aangetast, na een periode van openheid: de gebeurtenissen op het Plein van de Hemelse Vrede in juni 1989. Was er een streven om het imago van China te herstellen? Is dat gelukt?

Destijds waren er internationale sancties en een deuk in haar externe reputatie. Maar de partij [de Chinese Communistische Partij, CCP] was veel meer bezorgd over interne stabiliteit. De Chinese leiding erkende de macht van jongeren en studenten in politieke gebeurtenissen en schetste een programma om de mentaliteit vanaf de eerste schooljaren te beheersen.

Hoe doen ze dat tegenwoordig?

Alles telt: van schoolcurricula tot vrije tijd. Al in 1989 lanceerde het regime een campagne voor patriottische educatie, waarbij tegelijkertijd programma's werden herzien, beginnend op de basisschool. Er werd ook nieuwe aandacht besteed aan de media, met de creatie van patriottische content, gericht op het legitimeren van de CCP als enige vertegenwoordiger van de natie. Dit impliceert bijvoorbeeld één stem in de Chinese geschiedenis – voornamelijk de geschiedenis van het moderne China – en de poging, al van jongs af aan, om te bepalen hoe kinderen denken. Op de basisschool waren de eerste woorden die ik leerde lezen en schrijven: "Wij houden van China, wij houden van de Communistische Partij." Zelfs schoolreisjes gaan over locaties die verband houden met de Chinese Revolutie. Tijdens de zomervakantie zijn er propagandafilms, met name propagandaanimatiefilms. Er zijn zeer duidelijke richtlijnen over hoe we zouden moeten denken, wie onze vrienden zijn en wie onze vijanden. Het is een langetermijnstrategie.

Tegenwoordig zou het moeilijk zijn om een nieuw Tiananmenfeest te houden…

[Aarzeling] Het doel van deze overheidscampagnes is om protestbewegingen in de kiem te smoren, maar tijdens Covid-19 waren er protesten van jongeren en studenten. En zoals je kunt zien, ben ik ook een product van dit onderwijssysteem, maar ik accepteer niet helemaal wat er gebeurt...

Maar professor Shenglan Zhou geeft dit interview. Doet ze dat in volledige vrijheid?

Ik denk niet dat ik problemen zal krijgen. Als ik naar China ga, doe ik dat op privéreis, om mijn familie te bezoeken. Andere expats daarentegen, als ze conferenties in het land bijwonen of andere openbare activiteiten bijwonen, worden veel... nauwkeuriger onderzocht. Ik ken een Amerikaanse professor die een boek schreef over Covid in China, en toen hij terugkeerde naar China, werd hij aan de grens tegengehouden en grondig ondervraagd. Hij zou deelnemen aan een seminar...

Wordt er speciale aandacht besteed aan de reclamestrategie voor Portugal?

Er zijn verschillende organisaties actief in Portugal. Ze zetten zich in om de boodschap van de centrale overheid over te brengen. Bijvoorbeeld het China Observatory (dat aansluit bij de agenda van de DCP).

De Olympische Spelen van 2008 waren van groot belang voor de nationalistische bevestiging van China…

Ze waren enorm belangrijk. Maar er waren ook die protesten over Tibet, informatie die ook in China circuleerde... Toch was deze gebeurtenis een teken van Chinees nationalisme, net als de Olympische Winterspelen in Peking.

In China wordt nationaliteit bepaald door etnische criteria. En China kent een etnische eenheid, die voornamelijk gecentreerd is rond de Han-etnische groep. Maar er zijn verschillende talen in het hele land. In Zuid-China overheerste het Kantonees. Wordt de wijdverbreide invoering van het Mandarijn, zelfs in deze regio's, niet opgelegd om nationalistische redenen?

Er is geen onderdrukking van verschillende dialecten of talen. Ik studeerde in 2011 in Macau, en bijna niemand sprak Mandarijn. Ik moest Engels spreken... Ik had een klasgenoot uit Zuhai, net over de grens, die beide talen sprak en als tolk fungeerde. Maar tegenwoordig spreken de studenten van Macau bij Católica Mandarijn... Het spreken van een andere taal wordt niet afgekeurd, maar als je een baan wilt, is het belangrijk om Mandarijn te spreken. Andere etnische talen, zoals Tibetaans of Koreaans, worden erkend. Er zijn scholen die in het Tibetaans lesgeven, net als televisiezenders, maar op de een of andere manier voel je de druk, en moeten ze ook Mandarijn spreken. Dat is een voordeel. Zangers, acteurs en alle beroemdheden uit verschillende delen van China moeten naast hun moedertaal ook Mandarijn spreken.

Ondertussen zijn er groepen mensen die historisch gezien onderdrukt zijn. We hebben het al over Tibet gehad, maar er is ook de kwestie van de Oeigoeren...

[Aarzeling] Dat hangt af van de periode waar we het over hebben. Mensen weten weinig over de oorsprong van deze conflicten. In de regio Xingjiang zijn er verschillende etnische groepen, niet alleen Oeigoeren, maar ook Kazachen, Kirgiezen, Tibetanen... En er is historische onderdrukking. In de jaren vijftig was er zelfs een herbevolking door etnische Han-bevolking. Maar plotseling hebben mensen het over de Oeigoerenkwestie of de vermeende genocide. Het is een ingewikkelde kwestie. Er is de Oost-Turkestaanse Islamitische Beweging, die banden heeft met ISIS en terroristische aanslagen heeft gesponsord. Het zijn mensen van Turkse afkomst, met weinig banden met Han-China. En het was een regio die besmet was door het domino-effect van de onafhankelijkheid van voormalige Sovjetrepublieken. Aan al deze onrust zijn de slechte leefomstandigheden van de bevolking gekoppeld...

En dan is er nog de religieuze vraag…

Ja, de grondwet staat religie toe, maar de staat heeft inspraak in de organisatie van de verschillende religies en China is een seculiere staat.

Het Vaticaan zelf moest onlangs een overeenkomst sluiten met Beijing, waarbij het afstand deed van een aantal bevoegdheden in het bestuur van de Chinese Kerk...

Ja, dat is het.

Maar we hebben niet veel nieuws over terroristische aanslagen in China, gepleegd door deze groepen...

Het is een onderwerp dat geen aandacht van de westerse media zou moeten trekken... Plotseling hoort iedereen over de Oeigoeren, maar ze hebben niet alle informatie. Natuurlijk bestaan er concentratiekampen, maar officieel zijn ze er om terrorisme te onderdrukken. Uiteindelijk is niets zwart-wit.

Het Chinese symbool chong [een rechthoek met een verticale lijn] maakt deel uit van het woord China en betekent 'centrum' of 'midden'. Kunnen we gerust stellen dat mensen in jouw land nog steeds weten dat China het centrum van de wereld is?

Nee! [Gelach.] Hier heerst nog steeds een zeker eurocentrisme…

Precies... is er niet, of was er niet, een praktisch symmetrisch sinocentrisme?...

Historisch gezien wel. En voor een Chinees waren de omringende volkeren, buiten het centrum, perifeer. En we hebben een andere naam voor de "barbaren" die zich op de vier windrichtingen bevinden... [Gelach].

In het Kantonees zijn westerlingen de guai lou… De buitenlandse duivels…

Ik kan het me voorstellen... Maar ik weet niets van Kantonees... [Gelach.] Nou, dit sinocentrisme... het is niet zo dat het in het onderwijs wordt aangemoedigd, maar er is wel degelijk een verhaal (onder invloed van professor Zhang Weiwei, een zeer invloedrijke adviseur van Xi Jinping) waarin de Chinese staat een "beschavende staat" is. En waarin ze spreken van "Chinees exceptionalisme". En waarin ze beweren dat China een democratie is, anders dan die van de westerse wereld, maar superieur en functioneler. Het is een centraal thema in de Chinese propaganda.

In de tijd van Deng Xiaoping ontstond het concept van ‘één land, twee systemen’ om kapitalistische praktijken, of beter gezegd, marktpraktijken, te integreren…

Dit had te maken met de koloniale erfenis en werd aangepast aan de realiteit van Hongkong en Macau tijdens de bestuursoverdracht aan Peking. En dan was er nog het beleid van "hervorming en openstelling", wat weer iets anders is: economische openheid. Het zogenaamde "socialisme met Chinese kenmerken".

Hoe uit China zijn propaganda in termen van externe projectie? Wat zijn de belangrijkste aandachtsgebieden? Economie, technologie, politiek, cultuur? Technologische concurrentie met het Westen, bijvoorbeeld in de auto-industrie?

De economische kwestie wordt gebruikt om Chinees nationalisme te promoten, vooral in de context van concurrentie met de VS. Tijdens Chinees Nieuwjaar diende de dansende robotshow om China's technologische superioriteit op het gebied van robotica te demonstreren. Dit geldt ook voor drones. En hier is een politiek discours aan verbonden: China's verhaal is dat het technologie gebruikt om vrede te bevorderen, terwijl Amerikaanse technologie zich richt op het bevorderen van oorlog, vanwege de vermeende obsessie met militaire toepassingen.

Leg dit beter uit…

Laten we eens kijken naar dansende robots: deze machines dansen, maar dragen geen wapens. Net zoals de Chinezen historisch gezien vuurwerk hebben uitgevonden – maar geen bommen. Het is een soft power, in opkomst, ter bevordering van vrede. Dit is een centraal verhaal in de Chinese propaganda.

Zelfs met Taiwan als doorn in het oog? Zou een invasie van Taiwan China niet kwetsbaar maken?

Weet u of er een oorlog op handen is in Taiwan?

Ik ben niet…

Maar het is goed om hierover na te denken... Taiwan zal op deze manier wapens kopen van de VS...

Ik sprak in Taiwan om de context te schetsen van het nieuwe kader voor de Chinees-Amerikaanse betrekkingen na de verkiezing van Donald Trump. Is dit een nieuwe uitdaging?

China's communicatie met Taiwan kent een specifieke afdeling. En er zijn handelsbetrekkingen. In 2008 was er een succesvolle kandidaat uit Kaohsiung [Zuid-Taiwan], een kandidaat van de Nationalistische Partij, Han Kuo-yu, die wel de Trump van Taiwan wordt genoemd en pleitte voor nauwere betrekkingen met China. Hij was zelfs kortstondig voorzitter van het Taiwanese parlement. Er zijn altijd nuances. Hoe dan ook, het idee van hereniging – altijd onder het regime van Taipei, niet natuurlijk onder Peking – was weer populair in Taiwan.

Is het verhaal dat de Chinezen opkomen voor vrede een manier om hen te onderscheiden van Trump?

Het is geen beleid dat specifiek gericht is op de Amerikaanse regering. Het is meer wereldwijd. Er wordt veel gesproken over de Chinese dreiging, en China probeert die te deconstrueren. Het is een van hun belangrijkste agendapunten: China is niet van plan het regime van een land te veranderen of "zijn democratie te exporteren". Zelfs niet in Afrika: China bemoeit zich niet met de binnenlandse politiek. Hoewel Europese en westerse hulp aan bepaalde voorwaarden onderhevig is, die te maken hebben met de aard van de ontvangende regimes of mensenrechten, stelt China geen vragen. En het probeert dit tegen te gaan...

China heeft dus drie vectoren van externe bevestiging: technologie, sport (Olympische medailles) en economie (handel). Niet zozeer de export van zijn regime (in tegenstelling tot de voormalige USSR) of culturele expansie. Is dat het?

China heeft wel ambities om zijn culturele invloed uit te breiden. Maar altijd in termen van soft power. China bevindt zich in een complexe situatie, omdat wat mensen in het Westen leuk vinden, in veel opzichten verschilt van wat mensen in China leuk vinden. Toch maakt de opkomst van TikTok het een goed instrument om invloed uit te oefenen.

Covid-19 maakte een nog betere bevolkingscontrole mogelijk, toch?

Klopt. En dat is wat is blijven hangen. Gezichtsherkenning is bijvoorbeeld wijdverbreid, ook voor betalingen. Apps voor bewegingsregistratie en camerabewaking zijn ook uitgebreid. En mensen hebben dit genormaliseerd omdat ze zich veiliger voelen. Burgers zijn zich er niet van bewust dat deze tools door de overheid misbruikt kunnen worden. De mentaliteit is compleet anders dan in Europa, met Europeanen die zich zorgen maken over privacy en datagebruik.

Deze surveillance stelt ons echter niet alleen in staat om criminaliteit onder controle te houden, maar ook politieke activiteiten die als illegaal worden beschouwd…

In China is dat geen probleem, want daar doet niemand iets tegen de regering. Ik zou zeggen dat dit systeem in Europa onmogelijk zou zijn.

Is het leiderschap van Xi Jinping dan onbetwistbaar?

Er is tegenstand, maar afwijkende stemmen verdwijnen snel of worden het zwijgen opgelegd. Zelfs journalistieke certificaten worden jaarlijks verlengd, mits er sprake is van "goed gedrag".

En wat voor beeld schetst Xi Jinping? Of welk beeld verwacht je dat de Chinezen van hem hebben?

Hij creëert een imago dat vergelijkbaar is met dat van Mao [Zetung]. Veel dingen doen ons aan Mao denken. Als je een boekwinkel binnenloopt, vind je meteen een enorme foto van de leider en een boek met zijn gedachten. Hij is alomtegenwoordig en er wordt enorm geïnvesteerd in de promotie van zijn imago, al vanaf jonge leeftijd.

De partij heet Xi.

Ja.

Hij is een heel andere leider dan de leiders daarvoor, sinds Deng.

Ja, en interessant genoeg werd Xi Jinpings vader vervolgd tijdens Mao's Culturele Revolutie. En het is merkwaardig hoe Xi Mao, of sommige van zijn gebruiken, weer oppakt...

En wat is het belang van Chinese sociale media voor het regime?

Ze zijn ongelooflijk belangrijk. We hebben geen toegang tot westerse netwerken, maar we hebben wel Chinese netwerken, die ze onder een andere naam kopiëren, maar wel door het regime worden gecontroleerd. Buitenlanders die China bezoeken, zijn bijna verplicht om ook deze netwerken te gebruiken. En er is een Engelstalige dienst, met name op WeChat, China's populairste netwerk.

Is de Europese Unie niet een prioriteit voor China vandaag de dag? De EU heeft ook geklaagd over de oneerlijkheid van de Chinese handel...

China had een strategische driehoek gedefinieerd: China, de USSR en de VS. Nu, na de val van de USSR, is het China, de EU en de VS geworden.

En hoe zit het met Rusland? Valt dat niet binnen de invloedssfeer van China?

Niet per se. Ik denk dat Rusland dichter bij Noord-Korea ligt.

Bestaat er een strategisch verschil tussen China en Noord-Korea?

Een behoorlijk verschil, en nog meer afstand, vooral de laatste jaren. Zonder twijfel. Met Kim Jong-un en zijn kernproeven, die niet door Peking zijn goedgekeurd. Er is openlijke kritiek op Pyongyang, in China, die niet langer wordt gecensureerd. Ook de officiële media van Noord-Korea bekritiseren China fel en noemen het zelfs "de hond van de Verenigde Staten". Wat nogal merkwaardig is... [Veel gelach]. Maar tegelijkertijd blijft de militaire alliantie bestaan.

En Portugal? Is het waar dat er een bijzondere historische relatie bestaat, los van de EU?

Ja, die zijn er. Er zijn historische verwantschappen, waarvan Macau het meest zichtbare voorbeeld is. Interessant genoeg heeft Macau nooit de anti-Beijing-protesten meegemaakt die we in Hongkong zagen, maar misschien komt dat doordat de inwoners van Macau een betere levenskwaliteit hebben. Macau speelt een belangrijke rol in de relatie van China met de CPLP-landen, waarbij Portugal een belangrijke partner is (volgens China). Chinese investeringen in Portugal zijn aanzienlijk en een commitment dat het waard is om te behouden.